Wij zijn een leesclub van oud-medewerkers van Boekhandel Kooyker in Leiden, en bespreken sinds 2003 in wisselende samenstelling nieuwe en oudere boeken.

maandag 20 januari 2014

Januari 2014: Daar is hij weer.


Lachen om Hitler. Mag dat eigenlijk wel? En kan dat überhaupt? Zomaar een paar vragen die opgesomd worden in de Duitse uitgave van Timur Vermes’ Daar is hij weer (Er ist wieder da). Een fragment dat in de Nederlandse vertaling gesneuveld bleek. Net als een heleboel andere grapjes die deze roman ogenschijnlijk onvertaalbaar maken.

Onvertaalbaar en herkenbaar waren de twee begrippen die over tafel zweefden tijdens de discussie. Vermes laat de lezer kennismaken met het moderne Duitsland door de ogen van de Führer, die tot zijn eigen verbazing wakker wordt in het Berlijn van de 21e eeuw. Dit bizarre gegeven is het vertrekpunt voor een satire die de uitwassen van de moderne tijd belicht en ons laat lachen om onszelf en de maatschappij waarin we leven. De manier waarop Hitler zich de situatie eigen probeert te maken, leidt tot een aantal hilarische scènes, zoals wanneer zijn secretaresse hem een passend e-mailadres probeert te bezorgen.

Maar hoe verder het verhaal vordert, hoe ongemakkelijker de lach wordt. Want we moesten de Hitler in deze roman soms gelijk geven – en dat voelde niet prettig. Te meer omdat Vermes de ideologie van zijn hoofdpersonage steeds nadrukkelijker door laat sijpelen. En hoewel de roman weinig uitlegt en wel wat voorkennis vergt, schuilt het ongemak – en daarmee de kracht – precies in het feit dat we pas merken hoeveer we al met Vermes’ Hitler ‘mee zijn’ wanneer we misschien in ons hoofd al een stapje te ver hebben gedaan.

Waar Vermes erin slaagt om dit over te brengen, ontstaat een stevige discussie over thema’s als racisme, populisme en mediahypes. Maar toch valt er ook nog wel wat op de roman aan te merken. Zo velen ervoeren het middenstuk als te lang en te herhalend en hadden anderen moeite met de vele (bedekte) verwijzingen naar het Duitsland van toen en van nu. En waar dat in de originele uitgave voor het boek pleit, kan het voor de Nederlandse lezer juist storend werken: weinig zo vervelend bij het lezen als het idee hebben dat je telkens iets mist. 

Dit mag ook deels opgevat worden als kritiek op de zwabberende vertaling, waarin geen duidelijke keuze is gemaakt voor een ‘Duitsige’ of ‘vernederlandste’ strategie. Daardoor is bijvoorbeeld ‘Führer zonder Führerschein’ overgenomen, maar het hier geestig ingepaste ‘Blitzreinigung’ simpelweg vertaald als ‘snelservicestomerij’. Van ‘Handy’ wordt toegelicht dat het Duits is voor ‘mobiele telefoon’, maar bij namen als Stefan Raab of Hape Kerkeling blijft de Nederlandse lezer in het duister tasten. En ook een subtiele vondst als €19,33 (de verkoopprijs van de Duitse uitgave) moeten we helaas missen.


Zo blijft het boek jammer genoeg deels onontsloten voor wie Daar is hij weer na 400 pagina’s dichtslaat. Maar voor de lezer die zich openstelt voor de maatschappijkritiek die Vermes levert, levert lachen met Hitler zeker genoeg stof tot nadenken op.